Op donderdag 27 maart van 13:00 – 17:30 kwamen 16 leden van OKBN, plus het Bestuur, bij elkaar in WEST Den Haag voor een workshop Collectieprofielen.
Na een introductie van voorzitter Saskia Scheltjens gingen we in groepjes aan de slag. Het was bijzonder prettig om met elkaar in gesprek te zijn over de collectieprofielen van onze verschillende organisaties, en de uitdagingen die toch iedereen bekend voorkomen: fysiek ruimtegebrek, beste bediening van gebruikers, status van de bibliotheek binnen de grotere organisatie, etc.
Alle deelnemers aan de workshop gaven positieve feedback over de dag. Ze gaan verder aan de slag met het invullen van de Collectieprofielen, een project waarover de OKBN nog niet uitgesproken is.
Van 17 t/m 22 oktober 2023 vond de 75e Frankfurter Buchmesse plaats. Dit is één van de grootste boekenbranche beurzen in de wereld. Na toekenning van de OKBN reisbeurs, kreeg ik de kans voor de eerste keer dit evenement te bezoeken. Op donderdag 18 oktober nam ik met vele andere bezoekers de metro en stapte ik vol verwachting de Messe binnen, bestaande uit 6 hallen en verbonden met een overdekt gangenstelsel, dat leidt tot een binnenplaats van substantiële grootte. Het belangrijkste ontmoetingspunt is de Agora, waar de voordrachten, presentaties en interviews plaatsvinden (1). Het was GROOT en OVERWELDIGEND en INSPIREREND. Voor mij voelde het nog steeds als een fysiek boekenwalhalla. Een ode aan het fysieke boek, al is het natuurlijk anno 2023 heel veel breder, ook digitaal en ook met AI in de volle schijnwerpers, want in innovatie liggen kansen. Historische continuïteit werd ook hier sterk benadrukt.
De eerste Buchmessen vonden in 1948 en 1949 plaats in de weer opgebouwde Paulskirche. Deze was na de bombardementen in 1942-1943 weer opgebouwd; een teken van democratie.
De op 7 oktober uitgebroken wereldbrand (Israël-Palestina oorlog ) bereikte, onvermijdelijk, ook de sprekers en deelnemers van de Messe. Standhouders uit Arabische en Aziatische landen trokken zich terug en de emoties liepen hoog op bij de prikkelende openingsrede van de vertegenwoordiger van het gastland Slovenië, de bekende filosoof Slavoj Zizek. (2) Echter benadrukt moet worden dat de humanistische boodschap centraal blijft staan. Een stem geven aan alle mensen en vrede blijven zoeken. Nu wordt ook nog steeds de Vredesprijs van de Deutsche Buch Verein uitgereikt gedurende de Messe.
Het was leuk om op 18 oktober, in de immense zee van Stands, de medewerkers van Erasmus Antiquariaat en Boekhandel te ontmoeten. Ik bracht de groeten over van Städel bibliothecaris Elena Ganzlin. Voor de corona epidemie ging Elena altijd naar de Messe “to meet spectacular and funny characters”. Elena maakt al meer dan 20 jaar gebruik van hun diensten. “Books that were ordered 20 years ago are still in the archive of Erasmus. This is a trustworthy international bookseller” (www.erasmusbooks.nl)
Als netwerklid van OKBN en Adamnet, het Amsterdamse bibliotheeknetwerk, kon ik eenvoudig van te voren een gesprek plannen met Elena Ganzlin. Op woensdag 17 oktober liep ik door de statige wijk Sachsenhausen naar het Städel Museum en de bibliotheek en werd hartelijk ontvangen. Elena gaf een introductie in de collecties, die bestaan uit 500 lopende tijdschriften over kunstgeschiedenis, schilderkunst, plastiek, grafiek, fotografie en antieke kunst. Zeer veel bestand- en tentoonstellingscatalogi, alsmede een verzameling van 35.000 veilingcatalogi die het mogelijk maken dat er uitgebreid onderzoek gedaan kan worden naar kunstenaars, verzamelingen en tentoonstellingen in belangrijke Europese musea, alsmede de verslagen van belangrijke veilinghuizen.
De collectievorming wordt aangestuurd door curatoren van de verschillende kunstdisciplines. Officieel zijn dit er 12, maar binnen hun verantwoordelijkheid zijn regelmatig 2 à 3 projectcoördinatoren werkzaam, die ook zelfstandig collectioneren. Circa 3000 boeken worden per jaar online door Elena aangeschaft. Het totaal aantal boeken is anno 2023 150.000. De boeken worden gecatalogiseerd in HEBUS = Hessisch Bibliothek System. Daarnaast worden de tentoonstellingscatalogi, waarin items worden vermeld uit de collectie van het Städel museum, gecatalogiseerd in Adlib. Grijze literatuur wordt ingevoerd in de OPAC als er informatie is over de artiest. In Invitatie kaarten vind je informatie over de artiesten. Het is soms de enige primaire bron.
Elena onderhoudt een netwerk met 100 partners voor de uitwisseling van catalogi. Dit is een belangrijke collectievorming/dienst voor de curatoren. Het wordt jaarlijks minder. De VS levert geheel geen catalogi meer aan. Elena probeert zoveel mogelijk catalogi te verzamelen en / of te ruilen met Engeland, Israel, Japan en Canada (buiten Europa). Het is veel te veel werk om meer te doen. Elena koopt 10 ebooks per jaar. Het is vooral te duur ivm afname van totale pakketten. Ik heb ook een vraag over het gebruik van termen. Dit is het antwoord van Evelyn: DNB standards and RDA cataloguing – voorbeeld Rudolf Arnheim naast trefwoord Kunstpsychologie een eigen trefwoord voorstellen dat wordt beoordeeld. Ik ben benieuwd naar informatie over de in Nederland bekende kunstenares Evelyn Taocheng Wang. Haar naam komt nog niet voor in de catalogus en wordt vervolgens opgezocht in de website Artists of the world, of in de website van de Library of Congress.
Over termen, een actueel onderwerp mbt inclusie en diversiteit, sprak ik ook met de bibliotheekcollega’s en collega’s van filmgerelateerde collecties van het DFF – Deutsches Filminstitut & Filmmuseum Frankfurt (www.dff.film; https://www.dff.film/erkunden/archive/bibliothek-textarchiv/ ; https://www.dff.film/erkunden/archive/dff-archivzentrum/) waar ook de andere kerntaken, collectievorming, ontsluiting en beschikbaarstelling aan de orde kwamen. De tijdschriften (70 abonnementen, inclusief nieuwsbrieven) zijn ondergebracht in de Duitse nationale tijdschriften database (https://zdb-katalog.de/index.xhtml). Festivalcatalogi komen binnen via schenkingen en worden voor Europa actief verzameld en voor de wereld, passief. Overtollige boeken worden geruild met universiteiten en als schenking aan docenten aangeboden. Filmproductie-documentatie is heel belangrijk voor het identificeren van unieke filmtitels. De DIFF-collega’s van filmgerelateerde collecties benadrukten sterk het persoonlijk contact met de branche; levende archieven, productie-archieven; studenten Goethe-Universitat. Met andere woorden, investeer in netwerken. Hiermee sluit ik graag dit reisverslag af. Het OKBN-netwerk blijft belangrijk!
“The fair has created 75 chairs – 75 stories campaign” which will see the Agora at the fair filled with 75 chairs that will lead with individual QR codes to videos of 75 people telling their stories (…)
In 1948 9000 bezoekers.
In 1949 begon de Buchmesse met 205 Duitse Uitgevers
In 2019 300.000 bezoekers en 7500 tentoonstellingen.
In 2022 en 2023 iets meer dan 4000 tentoonstellingen
De beurs lijdt aan long Covid, maar het rechten- en licentiecentrum is weer een vijfde groter dan in 2022 en ook het leespubliek is weer aan het groeien. “Op weg naar genezing”
2. Frankfurter Allgemeine Zeitung mitwoch, 18. Oktober 2023 – Eine Buchmesse in Kriegs- und Krisenzeit / von Andreas Platthaus
In november / december 2022 vond een pilot plaats van een zeer interessante nieuwe cursus: Library Basics.
Aankondiging van Anneke Dirkx, Universiteitsbibliotheek Leiden:
“In de bibliotheken werken veel jonge talentvolle mensen. Meestal zonder bibliotheekopleiding, want die is er niet meer. Nu de laatste medewerkers mét een bibliotheekopleiding onze bibliotheken verlaten, gaat ook hun kennis verloren. Nieuwe medewerkers worden on the job opgeleid, waardoor ze goed ingewerkt zijn in hun specifieke taak en afdeling, maar de context van de bibliotheek missen.
Om nieuwe bibliotheekmedewerkers enige generieke kennis van het bibliotheekwerk te geven is een vierdaagse cursus onder de titel “Library basics” opgezet. In het vervolg van de vierdaagse training is een korte stage voorzien. De vier dagen zijn thematisch ingedeeld:
Collecties: collectievorming en -ontsluiting, zowel gedrukt als digitaal
Zoeken en vinden: zoeksystemen en bibliotheeksystemen
Gebruikers in beeld: gebruikersonderzoek, informatievaardigheid
Hedendaagse ontwikkelingen: open access, open science
De cursus is opgezet door vertegenwoordigers uit UKB, SHB, WSBW en OKBN. De uitnodiging voor aanmeldingen is via de directies van de bibliotheken verzonden.”
Programma
Het programma bestond uit vier werkdagen college in de Universiteitsbibliotheek Leiden (nov/dec 2022) en drie dagen stage bij een van de aangesloten instituten (jan/feb/mrt 2023), met een terugkom-dag (april 2023) nadien om verslag te doen van onze ervaringen. Het was daarbij nadrukkelijk de bedoeling dat we onderling bij elkaars instituten zouden stage lopen en dat leverde hele nuttige uitwisselingen op.
In total waren er 21 deelnemers, waarvan 7 verbonden aan een HBO-instelling, 10 aan een universiteit, 3 aan museum of andere culturele instelling en 1 van de Koninklijke Bibliotheek.
Dag 1: Collecties: collectievorming en -ontsluiting, zowel gedrukt als digitaal
Over Collectievorming papier, door Lucinda Jones, Hoofd Collecties KB (inmiddels werkzaam bij Erasmus Universiteit)
Collectievorming hangt af van wat voor soort bibliotheek het is, welk doel de bieb dient en wie de klanten zijn. Je moet heel goed weten wie je gebruikers zijn.
Binnen UKB (universiteitsbibliotheken en KB samen) zijn er criteria voor bewaren: van alle tijdschriften 1 set en van alle boeken minimaal 2 exemplaren. Van voor 1900 moet er altijd 1 exemplaar bewaard blijven van alles. Thema’s zijn verdeeld over de bibliotheken, zodat de verantwoordelijkheid verspreid is.
Samenwerking tussen Uni bieb en KB is een mooi begin, meer samenwerking tussen KB en andere typen bibliotheken (hogescholen, musea) zou wenselijk zijn.
Er is een afspraak tussen uitgevers en KB dat 1 exemplaar van alle Nederlandse/nederlandstalige boeken naar de KB gaan, en die afspraak wordt door de meeste uitgevers trouw nageleefd. Maar het is geen wettelijke verplichting.
Aanwinsten voor collectie komen uit: aanbod van uitgevers, aanbevelingen van medewerkers en gebruikers, Antiquariaten/veilingen, bruiklenen.
Over Collectievorming e-vormen, door Louise Otting, collectiemanager TU Delft
TU Delft heeft 45.000 Open Acces Publications, 90.000 e-publicaties, 720.000 papieren boeken, enorm deel digitale tijdschriften, etc.
Je hebt een specialist nodig binnen de UB die zicht houdt op welke digitale bronnen er aangeschaft moeten worden, hoe, waar en tegen welk bedrag.
Bijhouden wat er gelezen wordt (kan digitaal vaak bij abonnement in), soms krijgen wetenschappers korting om te publiceren in een journal dat bij de UB is, welke deals gelden bij welke uitgever.
Formele ontsluiting, van kaartcatalogus naar WorldCat, door Anneke Houtkamp, voorm. metadataspecialist van UB UvA
Spreekt over de historische ontwikkeling van metadata, titelbeschrijfregels, opslagformaten en opslagsystemen en presentatie, conversies (van kaartenbakken naar digitaal) en retroprojecten.
NB: bibliotheek draait op metadata, zijn het kapitaal.
E-resources ontsluiten, door Steven van Heijningen, UB Leiden
spreekt over ontsluiten van diverse soorten e-resources, vooral van toepassingen op de grotere universiteitsbibliotheken en minder van toepassing op de kleinere museumbibliotheken
Linked open data, door Peter Verhaar, Universiteit Leiden
spreekt over de aard van het materiaal (heel divers) en over dat gebruikers ook steeds diverser worden
grootste uitdaging is gebruikers goed te blijven bedienen
laat aanwezigen oefeningen doen met URLs en IIIF
Dag 2: Zoeken en vinden: zoeksystemen en bibliotheeksystemen
Erfgoed en digitalisering, door Saskia Scheltjens, Rijksmuseum Research Services, Marco de Niet, UB Leiden, voorm. DEN, RvT Europeana
spreekt over erfgoed (context en ontwikkeling) en digitalisering en sectorbrede samenwerking
Opties voor digitaal erfgoed:
Digitale conversie van analoog materiaal
Born-digital materiaal verzamelen en mixed media (bijv: performance en video)
Digitale informatie over collecties en objecten (bijv databases)
Uitdaging is hoe we de gedigitaliseerde collecties verrijken met gestructureerde semantische verbindingen; om dat te kunnen doen moet je ook je eigen perspectief (zoals een koloniale collectie) kunnen loslaten en andere verbanden kunnen (laten) leggen. De bias van hoe jouw collectie beschreven is, zit natuurlijk overal in, iedereen wordt geleid door de standplaatsgebondenheid.
Gebruikersgedrag is ook veranderd: digitale ondersteuning van het fysieke object (van databases, apps, VR omgeving etc).
Netwerk Digitaal Erfgoed: grote kracht is dat het een netwerk is met samenwerking, ook met IT-leveranciers.
Credo: zichtbaar, bruikbaar, houdbaar
Je informatie en data ‘open’ maken is niet meer genoeg. Data moet FAIR zijn:
Findable (url hebben)
Accessible (toegankelijk online)
Interopable (gestandaardiseerd zoals je verschillende data kunt verbinden)
Reusable (herbruikbaar, omdat dat voor onderzoek nodig is)
Zoeksystemen en bibliotheeksystemen, door Ger Potze, beheerde digitale diensten en biebsystemen VU, Bas Vat, divisiemanager bibliotheekprocesondersteuning, UB Leiden
Open deur maar wel waar: je wilt koppelingen met andere systemen zo makkelijk mogelijk maken.
open source lijkt leuk, alleen is duur in menskracht
Er worden diverse systemen gebruikt (VU gebruikt WMS, UB Leiden gebruikt ALMA) voor de verschillende universiteitsbibliotheken, maar aan de gebruikerskant kan alles met WorldCat praten, inclusief interbibliothecair leenverkeer
Library of Congress gaat beweging maken van MARC-formaat naar BIBFRAME (van kaartenbak naar linked data). Nu is de Library of Congress een voorbeeld, omdat het de grootste bibliotheek ter wereld is, dus gaat gevolgen hebben voor de manier waarop andere bibliotheken met data omgaan. BIBFRAME is door henzelf ontwikkeld, er is veel kritiek op. Maar er wordt wel door andere ontwikkelaars gewerkt aan koppelingen om de manier van BIBFRAME straks te kunnen importeren.
Dag 3: Gebruikers in beeld: gebruikersonderzoek, informatievaardigheid
Informatievaardigheid, door Jos van Helvoort, pens. Haagse Hogeschool
Het Amerikaanse begrip Information Literacy wordt vertaald als informatievaardigheden (door Boekhorst in 2000), maar daar is discussie over mogelijk. Unesco spreekt sinds 2015 over Media & Information Literacy
Voor studenten: eerst realiseren dat je informatie moet opzoeken, voordat je begint aan een opdracht (want veel studenten beginnen gewoon ergens). Je moet je altijd eerst inlezen, ongeacht de volgende activiteit.
Door toenemend internet werd vraag groter naar leren omgaan met verschillende vormen van informatie. Daarmee veranderden onderwijsconcepten: meer leren door zelf opdrachten te maken, zg. zelfregulerend leren.
Leestip: The Big Six Skills, Eisenberg & Berkowitz, artikel 1990. Gaat over gebruik, zoeken en verwerken van informatie.
Statistieken en benchmarking, door Annuska Graver, werkt bij Ingressus (dienstverlener voor bibliotheken)
Hoe laat je zien wat de positie is van de bibliotheek binnen het veld, wat doen vergelijkbare bibliotheken? Belang van verantwoording is er altijd: over budget, waarde, impact, rol binnen en buiten de organisatie.
Impact aantonen voor eenpitter-bibliotheken is lastiger, juist wel belangrijk.
Enquete-instrumenten: LibQual, door Emke van Breugel
Tool om binnen UB Leiden te meten wat de gebruikers verwachten en hoe ze daar dienstverlening op kunnen afstemmen.
UX-technieken en toepassingen, door Larissa Tijsterman
UX = User Experience, Is voortgekomen uit internet,waarbij mensen feedback gaven op wat er wel en niet kon
Binnen bibliotheken is de neiging om veel surveys en enquetes te doen: dat kost veel tijd en gebruikers worden er moe van.
Wees dapper en stop met de projecten die niet genoeg doen. En doe je gebruikersonderzoek, fail fast and fail often, maak prototypes, en weet dan wat je nodig hebt voor je gebruikers.
Dag 4: Hedendaagse ontwikkelingen: open access, open science
De bibliotheek in context, door Irene Haslinger, directeur van Library TU Delft
Positie van bibliotheek binnen het instituut waar je inzit
Zoals 2300 jaar geleden, is de bibliotheek nog steeds een centrale plaats waar kennis gedeeld kan worden, waar inspiratie op basis van historische bronnen aangemoedigd wordt.
Positionering: hoe kijkt de rest van de organisatie naar ons?
Bibliotheek TU Delft moet een open, neutrale plek zijn waar iedereen zich welkom voelt.
Boeken spelen minderwaardige rol, gaat vooral over studieplekken en toegang tot digitale resources
Open science en Open Access, door Jeroen Sondervan & Felix Wijedema, UU Library
Uitleg over wat open science allemaal behelst, waarom er enorme kosten bij komen kijken en wat het ideaalplaatje is.
Open educational resources, door Leendert Jan Wieberdink, informatiespecialist HU bibliotheek
Vrij toegankelijke digitale materialen beschikbaar voor hergebruik in het onderwijs
Toestemming en voorwaarden voor hergebruik zijn geregeld in licenties
Met een Creative Commens licentie heb je allerlei open vormen gedekt: daarmee kan de gebruiker de presentatie/tool/lesmateriaal hergebruiken. Dat kan makkelijk: je hoeft alleen een afbeelding van de licentie (CC By of andere vormen van CC licentie) in je document te plakken. Wordt alleen niet gecontroleerd, dus dat moet je dan zelf doen, als je wilt. Maar het geeft je wel rechten als iemand met je materiaal aan de haal gaat.
Stage
Lidwien Nielander, de bibliothecaris van Stroom Den Haag, kwam 3 dagen meelopen in het Centraal Museum. Ikzelf ging 2 dagen naar het Rijksmuseum Amsterdam. Beide ervaringen waren bijzonder nuttig, omdat Lidwien en ik allebei, als eenpitters, soms tegen zaken aanlopen die we niet kunnen bespreken met collega’s binnen ons eigen instituut. Tijdens de stagedagen waren er afspraken met andere medewerkers binnen de instituten, zoals bijvoorbeeld de applicatiebeheerders van de bibliotheekcatalogus.
Vlnr: Catharina van Daalen, Vera Hendriks, Lisette Grimmius in het Rijksmuseum Amsterdam
Tot slot
Als nieuwe verantwoordelijke voor de museumbibliotheek van het Centraal Museum in Utrecht (sinds augustus 2021), was ik heel blij dat ik de tijd kreeg om mee te doen aan deze pilot. Ik ben een kunsthistoricus en heb gewerkt als registrar en collectiebeheerder en alhoewel ik zelf een fervent lezer ben, heb ik geen bibliotheek-opleiding. De cursus was een zeer welkome aanvulling op mijn dagelijkse werk en ik heb er ideeën opgedaan waarmee ik de komende jaren vooruit kan, op het gebied van catalogisatie, ontsluiting en bedienen van bezoekers.
De feedback over deze eerste cursus was zo positief dat de VOGIN met steun van het UKB, SHB, WSWB en OKBN besloot om een nieuwe editie op te zetten. Deze gaat door van november 2023 tot februari 2024. De opzet is dezelfde, 5 dagen presentaties door mensen uit het werkveld en 2 dagen stage. De kostprijs ligt nu wel iets hoger, €920 per deelnemer. De deelnemers komen grotendeels uit de reservelijsten van de eerste editie. Het is nu al duidelijk dat er ook een derde editie komt. Daar zal de inschrijving wel weer worden open gesteld voor iedereen die interesse heeft om hieraan deel te nemen.
OKBN 