Verslag: UKB Library Basics Pilot (2022/2023)

In november / december 2022 vond een pilot plaats van een zeer interessante nieuwe cursus: Library Basics.

Aankondiging van Anneke Dirkx, Universiteitsbibliotheek Leiden:

“In de bibliotheken werken veel jonge talentvolle mensen. Meestal zonder bibliotheekopleiding, want die is er niet meer. Nu de laatste medewerkers mét een bibliotheekopleiding onze bibliotheken verlaten, gaat ook hun kennis verloren. Nieuwe medewerkers worden on the job opgeleid, waardoor ze goed ingewerkt zijn in hun specifieke taak en afdeling, maar de context van de bibliotheek missen.

Om nieuwe bibliotheekmedewerkers enige generieke kennis van het bibliotheekwerk te geven is een vierdaagse cursus onder de titel “Library basics” opgezet. In het vervolg van de vierdaagse training is een korte stage voorzien. De vier dagen zijn thematisch ingedeeld:

• Collecties: collectievorming en -ontsluiting, zowel gedrukt als digitaal
• Zoeken en vinden: zoeksystemen en bibliotheeksystemen
• Gebruikers in beeld: gebruikersonderzoek, informatievaardigheid
• Hedendaagse ontwikkelingen: open access, open science

De cursus is opgezet door vertegenwoordigers uit UKB, SHB, WSBW en OKBN. De kosten van deze pilot zijn € 100,- per deelnemer. Er kan maximaal 1 deelnemer per instelling deelnemen. De uitnodiging voor aanmeldingen is via de directies van de bibliotheken verzonden.”

Programma

Het programma bestond uit vier werkdagen college in de Universiteitsbibliotheek Leiden (nov/dec 2022) en drie dagen stage bij een van de aangesloten instituten (jan/feb/mrt 2023), met een terugkom-dag (april 2023) nadien om verslag te doen van onze ervaringen. Het was daarbij nadrukkelijk de bedoeling dat we onderling bij elkaars instituten zouden stage lopen en dat leverde hele nuttige uitwisselingen op.

In total waren er 21 deelnemers, waarvan 7 verbonden aan een HBO-instelling, 10 aan een universiteit, 3 aan museum of andere culturele instelling en 1 van de Koninklijke Bibliotheek.

Dag 1: Collecties: collectievorming en -ontsluiting, zowel gedrukt als digitaal

Over Collectievorming papier, door Lucinda Jones, Hoofd Collecties KB (inmiddels werkzaam bij Erasmus Universiteit)

• Collectievorming hangt af van wat voor soort bibliotheek het is, welk doel de bieb dient en wie de klanten zijn. Je moet heel goed weten wie je gebruikers zijn.
• Binnen UKB (universiteitsbibliotheken en KB samen) zijn er criteria voor bewaren: van alle tijdschriften 1 set en van alle boeken minimaal 2 exemplaren. Van voor 1900 moet er altijd 1 exemplaar bewaard blijven van alles. Thema’s zijn verdeeld over de bibliotheken, zodat de verantwoordelijkheid verspreid is.
• Samenwerking tussen Uni bieb en KB is een mooi begin, meer samenwerking tussen KB en andere typen bibliotheken (hogescholen, musea) zou wenselijk zijn.
• Er is een afspraak tussen uitgevers en KB dat 1 exemplaar van alle Nederlandse/nederlandstalige boeken naar de KB gaan, en die afspraak wordt door de meeste uitgevers trouw nageleefd. Maar het is geen wettelijke verplichting.
• Aanwinsten voor collectie komen uit: aanbod van uitgevers, aanbevelingen van medewerkers en gebruikers, Antiquariaten/veilingen, bruiklenen.

Over Collectievorming e-vormen, door Louise Otting, collectiemanager TU Delft

• TU Delft heeft 45.000 Open Acces Publications, 90.000 e-publicaties, 720.000 papieren boeken, enorm deel digitale tijdschriften, etc.
• Je hebt een specialist nodig binnen de UB die zicht houdt op welke digitale bronnen er aangeschaft moeten worden, hoe, waar en tegen welk bedrag.
• Bijhouden wat er gelezen wordt (kan digitaal vaak bij abonnement in), soms krijgen wetenschappers korting om te publiceren in een journal dat bij de UB is, welke deals gelden bij welke uitgever.

Formele ontsluiting, van kaartcatalogus naar WorldCat, door Anneke Houtkamp, voorm. metadataspecialist van UB UvA

• Spreekt over de historische ontwikkeling van metadata, titelbeschrijfregels, opslagformaten en opslagsystemen en presentatie, conversies (van kaartenbakken naar digitaal) en retroprojecten.
• NB: bibliotheek draait op metadata, zijn het kapitaal.

E-resources ontsluiten, door Steven van Heijningen, UB Leiden

• spreekt over ontsluiten van diverse soorten e-resources, vooral van toepassingen op de grotere universiteitsbibliotheken en minder van toepassing op de kleinere museumbibliotheken

Linked open data, door Peter Verhaar, Universiteit Leiden

• spreekt over de aard van het materiaal (heel divers) en over dat gebruikers ook steeds diverser worden
• grootste uitdaging is gebruikers goed te blijven bedienen
• laat aanwezigen oefeningen doen met URLs en IIIF

Dag 2: Zoeken en vinden: zoeksystemen en bibliotheeksystemen

Erfgoed en digitalisering, door Saskia Scheltjens, Rijksmuseum Research Services, Marco de Niet, UB Leiden, voorm. DEN, RvT Europeana

• spreekt over erfgoed (context en ontwikkeling) en digitalisering en sectorbrede samenwerking
• Opties voor digitaal erfgoed:
  • Digitale conversie van analoog materiaal
  • Born-digital materiaal verzamelen en mixed media (bijv: performance en video)
  • Digitale informatie over collecties en objecten (bijv databases)
• Uitdaging is hoe we de gedigitaliseerde collecties verrijken met gestructureerde semantische verbindingen; om dat te kunnen doen moet je ook je eigen perspectief (zoals een koloniale collectie) kunnen loslaten en andere verbanden kunnen (laten) leggen. De bias van hoe jouw collectie beschreven is, zit natuurlijk overal in, iedereen wordt geleid door de standplaatsgebondenheid.
• Gebruikersgedrag is ook veranderd: digitale ondersteuning van het fysieke object (van databases, apps, VR omgeving etc).
• Netwerk Digitaal Erfgoed: grote kracht is dat het een netwerk is met samenwerking, ook met IT-leveranciers.
• Credo: zichtbaar, bruikbaar, houdbaar
• Je informatie en data ‘open’ maken is niet meer genoeg. Data moet FAIR zijn:
  • Findable (url hebben)
  • Accessible  (toegankelijk online)
  • Interopable (gestandaardiseerd zoals je verschillende data kunt verbinden)
  • Reusable (herbruikbaar, omdat dat voor onderzoek nodig is)

Zoeksystemen en bibliotheeksystemen, door Ger Potze, beheerde digitale diensten en biebsystemen VU, Bas Vat, divisiemanager bibliotheekprocesondersteuning, UB Leiden

• Open deur maar wel waar: je wilt koppelingen met andere systemen zo makkelijk mogelijk maken.
• open source lijkt leuk, alleen is duur in menskracht
• Er worden diverse systemen gebruikt (VU gebruikt WMS, UB Leiden gebruikt ALMA) voor de verschillende universiteitsbibliotheken, maar aan de gebruikerskant kan alles met WorldCat praten, inclusief interbibliothecair leenverkeer
• Library of Congress gaat beweging maken van MARC-formaat naar BIBFRAME (van kaartenbak naar linked data). Nu is de Library of Congress een voorbeeld, omdat het de grootste bibliotheek ter wereld is, dus gaat gevolgen hebben voor de manier waarop andere bibliotheken met data omgaan. BIBFRAME is door henzelf ontwikkeld, er is veel kritiek op. Maar er wordt wel door andere ontwikkelaars gewerkt aan koppelingen om de manier van BIBFRAME straks te kunnen importeren.

Dag 3: Gebruikers in beeld: gebruikersonderzoek, informatievaardigheid

Informatievaardigheid, door Jos van Helvoort, pens. Haagse Hogeschool

• Het Amerikaanse begrip Information Literacy wordt vertaald als informatievaardigheden (door Boekhorst in 2000), maar daar is discussie over mogelijk. Unesco spreekt sinds 2015 over Media & Information Literacy
• Voor studenten: eerst realiseren dat je informatie moet opzoeken, voordat je begint aan een opdracht (want veel studenten beginnen gewoon ergens). Je moet je altijd eerst inlezen, ongeacht de volgende activiteit.
• Door toenemend internet werd vraag groter naar leren omgaan met verschillende vormen van informatie. Daarmee veranderden onderwijsconcepten: meer leren door zelf opdrachten te maken, zg. zelfregulerend leren.
• Leestip: The Big Six Skills, Eisenberg & Berkowitz, artikel 1990. Gaat over gebruik, zoeken en verwerken van informatie.

Statistieken en benchmarking, door Annuska Graver, werkt bij Ingressus (dienstverlener voor bibliotheken)

• Hoe laat je zien wat de positie is van de bibliotheek binnen het veld, wat doen vergelijkbare bibliotheken? Belang van verantwoording is er altijd: over budget, waarde, impact, rol binnen en buiten de organisatie.
• Impact aantonen voor eenpitter-bibliotheken is lastiger, juist wel belangrijk.

Enquete-instrumenten: LibQual, door Emke van Breugel

• Tool om binnen UB Leiden te meten wat de gebruikers verwachten en hoe ze daar dienstverlening op kunnen afstemmen.

UX-technieken en toepassingen, door Larissa Tijsterman

• UX = User Experience, Is voortgekomen uit internet,waarbij mensen feedback gaven op wat er wel en niet kon
• Binnen bibliotheken is de neiging om veel surveys en enquetes te doen: dat kost veel tijd en gebruikers worden er moe van.
• Wees dapper en stop met de projecten die niet genoeg doen. En doe je gebruikersonderzoek, fail fast and fail often, maak prototypes, en weet dan wat je nodig hebt voor je gebruikers.

Dag 4: Hedendaagse ontwikkelingen: open access, open science

De bibliotheek in context, door Irene Haslinger, directeur van Library TU Delft

• Positie van bibliotheek binnen het instituut waar je inzit
• Zoals 2300 jaar geleden, is de bibliotheek nog steeds een centrale plaats waar kennis gedeeld kan worden, waar inspiratie op basis van historische bronnen aangemoedigd wordt.
• Positionering: hoe kijkt de rest van de organisatie naar ons?
• Bibliotheek TU Delft moet een open, neutrale plek zijn waar iedereen zich welkom voelt.
• Boeken spelen minderwaardige rol, gaat vooral over studieplekken en toegang tot digitale resources

Open science en Open Access, door Jeroen Sondervan & Felix Wijedema, UU Library

• Uitleg over wat open science allemaal behelst, waarom er enorme kosten bij komen kijken en wat het ideaalplaatje is.

Open educational resources, door Leendert Jan Wieberdink, informatiespecialist HU bibliotheek

• Vrij toegankelijke digitale materialen beschikbaar voor hergebruik in het onderwijs
• Toestemming en voorwaarden voor hergebruik zijn geregeld in licenties
• Met een Creative Commens licentie heb je allerlei open vormen gedekt: daarmee kan de gebruiker de presentatie/tool/lesmateriaal hergebruiken. Dat kan makkelijk: je hoeft alleen een afbeelding van de licentie (CC By of andere vormen van CC licentie) in je document te plakken. Wordt alleen niet gecontroleerd, dus dat moet je dan zelf doen, als je wilt. Maar het geeft je wel rechten als iemand met je materiaal aan de haal gaat.

Stage

Lidwien Nielander, de bibliothecaris van Stroom Den Haag, kwam 3 dagen meelopen in het Centraal Museum. Ikzelf ging 2 dagen naar het Rijksmuseum Amsterdam. Beide ervaringen waren bijzonder nuttig, omdat Lidwien en ik allebei, als eenpitters, soms tegen zaken aanlopen die we niet kunnen bespreken met collega’s binnen ons eigen instituut. Tijdens de stagedagen waren er afspraken met andere medewerkers binnen de instituten, zoals bijvoorbeeld de applicatiebeheerders van de bibliotheekcatalogus.

Tot slot

Als nieuwe verantwoordelijke voor de museumbibliotheek van het Centraal Museum in Utrecht (sinds augustus 2021), was ik heel blij dat ik de tijd kreeg om mee te doen aan deze pilot. Ik ben een kunsthistoricus en heb gewerkt als registrar en collectiebeheerder en alhoewel ik zelf een fervent lezer ben, heb ik geen bibliotheek-opleiding. De cursus was een zeer welkome aanvulling op mijn dagelijkse werk en ik heb er ideeën opgedaan waarmee ik de komende jaren vooruit kan, op het gebied van catalogisatie, ontsluiting en bedienen van bezoekers.

De feedback over deze eerste cursus was zo positief dat de VOGIN met steun van het UKB, SHB, WSWB en OKBN besloot om een nieuwe editie op te zetten. Deze gaat door van november 2023 tot februari 2024. De opzet is dezelfde, 5 dagen presentaties door mensen uit het werkveld en 2 dagen stage. De kostprijs ligt nu wel iets hoger, €920 per deelnemer. De deelnemers komen grotendeels uit de reservelijsten van de eerste editie. Het is nu al duidelijk dat er ook een derde editie komt. Daar zal de inschrijving wel weer worden open gesteld voor iedereen die interesse heeft om hieraan deel te nemen.