april | 2019

In deze kennissessie werd het ‘kunstenaarsboek’ op verschillende manieren bekeken. Is het een boek of een museaal object? En wat heeft die keuze voor gevolgen voor ontsluiting en presentatie?

* Anna Rademakers, voorzitter OKBN, heet iedereen welkom en introduceert de sprekers.

* De eerste spreker is Paul van Capelleveen, conservator Moderne bijzondere gedrukte werken en Boekgeschiedenis, Koninklijke Bibliotheek. Hij schetste het kunstenaarsboek in de boekhistorische context en plaatste daarbij de opmerking dat de definiëring van het kunstenaarsboek lastig is. In de jaren ’70 van de 20ste eeuw werden in de Verenigde Staten de eerste verzamelingen met ‘Artist Books’ aangelegd van met name met kunstenaarsboeken uit de jaren ’60. Deze ‘artist books’ zijn iets anders dan de Franse ‘Livre d’artistes’ uit de 19de – 20ste eeuw. Daarbij gaat het met name om samenwerkingsverbanden tussen kunstenaars en auteurs/uitgevers. Bij ‘artist book’ gaat het meestal om een kunstwerk (van één kunstenaar) in boekvorm. Naast ‘artist books’ en ‘livre d’artistes’ bestaan er nog vele termen met verschillende definities. De vraag is, hebben we een definitie nodig?
De KB verzamelt vanaf de jaren ’70 kunstenaarsboeken. Sindsdien zijn weinig systematische, informele afspraken gemaakt met andere instellingen, zoals musea, over wie welke boeken bewaart. Naast boeken die ingeleverd worden voor het depot, krijgt het KB ook schenkingen. Deze bevatten regelmatig kunstenaarsboeken. Vanaf de jaren ’90 neemt het KB alleen boeken op die zijn uitgegeven in Nederland en neemt in principe geen boeken op die elders al aanwezig zijn. Andere instellingen zoals Meermanno nemen ook buitenlandse uitgaves op. Er is echter geen duidelijk overzicht van de verzamelingen kunstenaarsboeken in Nederland. Paul geeft aan dat een systematische inventarisatie van wat zich waar bevindt in Nederland zinvol zou zijn. Hij zou hierover graag in overleg gaan met andere verzamelende instellingen.
Kunstenaars denken er vaak zelf niet aan om een publicatie naar de KB te sturen. Paul legt daarom vaak zelf contact met kunstenaars.
Criteria bij de KB voor het opnemen van publicaties in depot waren o.a. het bevatten van meerdere pagina’s en tekst. Door de opkomst van digitale technieken en self-publishing is het aanbod echter enorm toegenomen en van vorm veranderd, wat vraagt om nieuwe criteria. Elementen als auteur, oplage en omvang zijn bij digitale publicaties niet altijd duidelijk. Als voorbeeld noemt Paul o.a. ‘The invisible book’ van Elisabeth Tonnard. Het is daarom nodig om nieuwe criteria te formuleren, ook voor het maken van keuzes bij het opnemen van een publicatie.
Het papieren boek wordt echter ook nog volop gemaakt en kan zelfs een bewuste keuze zijn i.v.m. de tactiliteit en ruimtelijke sequentie van het boek of als protest tegen het digitale of de commerciële kant van het internet. Daarnaast bestaan er ook hybride publicaties, deels digitaal deels papier. Opleidingen op academies met specialisaties beeld en taal zorgen voor extra aandacht voor tekst naast beeld.
Vasthouden aan verouderde terminologie is daarom niet gewenst. De grenzen zijn vervaagd en de kunstenaarsboeken van nu vragen om een andere benadering met nieuwe ruimere termen.

* De tweede spreker is Florian Cramer, lector 21st Century Visual Culture / Autonomous Practices aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam.
Florian belicht het kunstenaarsboek vanuit de kant van de maker, als een werk van/door kunstenaars. Het kunstenaarsboek als medium werd in de 20ste eeuw gebruikt door avant-garde kunstenaars als Kurt Schwitters en El Lissitzky. De Fluxus beweging, met o.a. George Maciunas, zag het als een alternatief kunstsysteem dat de mogelijkheid bood voor collectieve producties waarbij de rechten en de winst coöperatief werden gedeeld. In Nederland zette kunstenaar en literatuurwetenschapper Ulises Carrión de eerste kunstruimte op speciaal gericht op het kunstenaarsboek als kunstvorm, Other books and so (Amsterdam). Hij ontwikkelde manifesten en theorieën en deed een poging tot systematisering van kunstenaarsboeken. Carrión heeft ook nu nog veel invloed op jonge makers. Andere ruimtes in Nederland voor kunstenaarsboeken zijn o.a. Multiples.nl, Boekie Woekie en Printroom Rotterdam. In de Verenigde Staten werd Printed Matter (NY) opgericht door AA Bronson, met de NY Art Book Fair als alternatief voor het officiële kunstcircuit.
Hoewel kunstenaarsboeken moeilijk in te delen zijn, gaf Florian toch een indicatie van een aantal categorieën, maar de grenzen tussen deze categorieën zijn vaag en overlappend :

– Artist-made books, multiples & other small editions
Bijv. Homeshop (Beijing) en The Publication Studio. De laatste is een wereldwijd netwerk waarbij publicaties digitaal verstuurd en lokaal afgedrukt kunnen worden, soms met eigen lokale vormgeving.
– Zines
– Riso & other forms of DIY print media
Riso print is een goedkope vorm van reproductie, ontstaan vanuit de kraakscene. Bijv. Extrapool/Knust Press (Nijmegen) en Kotti-Shop (Berlijn).
– DIY comics/drawing/illustration
Deze experimentele publicaties komen vooral voort uit niet-westerse tradities, zoals in China en Japan. Bijv. Osaka Zine Fair
– Photographers’ books & zines
Bijv. Ed Ruscha, ‘Twenty six gasoline stations’
– Graphic designers DIY
– Experimental digital & hybrid analog-digital publishing, postdigital art libraries
Bijv. Alessio Chierico en !Mediengruppe Bitnik

Twee websites bieden gratis open access toegang tot o.a. kunstenaarsboeken:
– UBU web http://www.ubu.com/
– Monoskop https://monoskop.org/Monoskop

* Irene Müller, head registrar department van Museum Voorlinden, haalt ons op voor een uitgebreide rondleiding door de collectie van de bibliotheek van Museum Voorlinden. Ze besteedt daarbij speciale aandacht aan de kunstenaarsboeken in de collectie en toont ons kunstenaarsboeken van o.a. Henri Matisse, Marcel Broodthaers, Man Ray, Jean Cocteau, Ed Ruscha en Olafur Eliasson.