Wanneer: Vrijdag 3 november 2023, 12.30-18.00u 
Waar: RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, Prins Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag

Introductie

Hoe maken kunstenaars, ontwerpers, studenten en onderzoekers gebruik van onze bibliotheken, collecties, data en diensten? Wat is hun ‘customer journey’ en welke behoeften ondersteunen we met welke diensten; is er behoefte aan nieuw aanbod? In de Najaarsbijeenkomst 2023 belichten verschillende sprekers deze problematiek en is er ruim gelegenheid voor discussie en kennisuitwisseling met collega’s in het vakgebied.

Programma

Verslag

Ramses van Bragt (RKD — Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis) heet ons van harte welkom. Gezien het thema van deze dag is de locatie zeer toepasselijk: het RKD was één van de oprichters van het OKBN en bedient jaarlijks duizenden gebruikers met bibliotheek, beelddocumentatie en archieven. Bij het afgelopen IFLA congres in augustus 2023 verzorgde het RKD ook een rondleiding achter de schermen. 

Saskia Scheltjens (Rijksmuseum Amsterdam; voorzitter OKBN) geeft een toelichting op het programma. Als nieuw aangetreden bestuur willen we graag dat OKBN actiever en relevanter wordt. Een van de ambities is om meer openheid te bereiken, waarbij we minder verschil zullen maken tussen bibliotheken, archieven en musea dan in het verleden gebruikelijk was. Vanuit het bestuur zullen we daarbij kijken naar de diverse collecties die beschikbaar zijn voor gebruikers en naar nieuwe ontwikkelingen rondom die collecties. Vandaag is het woord aan de gebruikers: hoe wordt een (bibliotheek)collectie gebruikt door bijvoorbeeld kunstenaars en onderzoekers? 

Djairo Terpstra (RKD) vertelt over de ‘klantreis’ van iemand die aanklopt bij het RKD op zoek naar informatie. Er zijn verschillende typen onderzoekers of gebruikers, die op verschillende manieren binnenkomen. Veel mensen zijn op zoek naar beelddocumentatie, die online beschikbaar gemaakt wordt met visual search mogelijkheden, wat tijdwinst oplevert. Zie ook het YouTube kanaal van RKD.

Jantiene van Elk (Textielmuseum Tilburg) vertelt hoe in het Textielmuseum veel gebruik wordt gemaakt van alle informatie in de museumbibliotheek en het Textiellab. Kunstenaars en ontwerpers komen inspiratie opdoen voordat zij aan de slag gaan met nieuwe ontwerpen, bijvoorbeeld in patronen- en stalenboeken. Voor de toekomst wordt er gewerkt aan het toegankelijk maken van werken in depot, zowel museumcollectie als bibliotheekcollectie, voor onderzoekers, kunstenaars en ontwerpers. 

Toon van Deijne en Hil Driessen (van driessen+vanheijne ontwerpbureau) vertellen over hun projecten, waaronder opdrachten uitgevoerd bij het Textielmuseum Tilburg. Bij iedere opdracht gaan ze op zoek naar het historische kader en naar de mogelijke surreële aspecten die voor een interessant resultaat kunnen zorgen. Ze hebben ontwerpen gemaakt voor de interieurs van kantoren, historische huizen en andere diverse opdrachten. 

Ze hebben een groot atelier in Oss en een kleine studio in Amsterdam. Oss is een voormalige textielstad, erfgoed waar ze dankbaar gebruik van maken in opdrachten, bijvoorbeeld in het produceren van een tapijt voor de Tuschinski bioscoop in Amsterdam. 

Beiden hebben affiniteit met het hanteren van materiaal, zo volgt Toon bijvoorbeeld een opleiding handmatig boekbinden. Ze vertellen dat onderzoek doen op papier waardevoller is dan digitaal, het tactiele geeft meer vrijheid en inspiratie. Een van de projecten die goed uitpakten, is het namaken van patronen uit de textielindustrie in Ministeck©. 

Voor een bijeenkomst in Stadsarchief Oss maakten Toon en Hil een groot tafelkleed, voor bij de echte Brabantse koffietafel, waar oud-medewerkers uit de textielindustrie aanschoven om hun verhalen te delen. Zo wordt materiaalkennis en praktijkervaring, door te delen met anderen, onderdeel van immaterieel erfgoed. 

Pim Dinghs (Sint-Lukas Brussel, LUCA School of Arts) vertelt over de overdracht van de privé-bibliotheek (7.000 volumes) van wijlen Dirk Lauwaert aan de LUCA bibliotheek. Lauwaert was docent aan LUCA en schreef over film, mode en fotografie. Er wordt momenteel gewerkt aan vertalingen van Lauwaerts werk in het Engels, dat zal verschijnen bij Leuven University Press. Een ander project in de bibliotheek werd uitgevoerd door kunstenaar Sophie Nijs, die een installatie maakte speciaal om boeken in te zien. De tafel die daarvoor werd geproduceerd, wordt nu gebruikt door studenten.

Anna Koopstra (Musea Brugge) werkte onder andere bij Courtauld Institute, National Gallery in London, Metropolitan Museum in New York, Suermondt Ludwig Museum in Aken, Wereldmuseum Rotterdam. Voor haar promotieonderzoek was ze veel in The Warburg Institute, waar de bibliotheek ingedeeld is volgens de logica van kunsthistoricus Aby Warburg – de bibliotheek is wel helemaal open, wat de bezoeker de ruimte geeft vrij te associëren. In Londen geldt dat de toegankelijkheid van bibliotheken, zeker in combinatie met vrij te bezoeken grote musea, uitzonderlijk goed geregeld is. 

In 2025 opent bij Musea Brugge een nieuwe expohal, met daarin een nieuw documentatiecentrum (‘Bron’). Bibliothecaris Björn Hinderyckx, ook vandaag aanwezig, investeert veel tijd in het vormgeven van het nieuwe documentatiecentrum. 

Het bieden van een fysieke ruimte waarin onderzoekers elkaar kunnen vinden en met elkaar kunnen spreken, zoals een archief of bibliotheekgebouw, werkt verrijkend voor alle partijen. Voor alle geraadpleegde bibliotheken geldt, volgens de ruime ervaring van Koopstra, dat een toegankelijke archief- en boekencollectie belangrijk is, op de voet gevolg door deskundige staf, ruimte om te werken en plek om te pauzeren (met goede koffie). Op locatie kan de onderzoeker, met behulp van medewerkers, altijd meer vinden dan alleen in digitale bronnen. 

Floor Koeleman (University of Lausanne) vertelt over haar dataonderzoek bij het Rijksmuseum Amsterdam (zie http://visualizingvisions.com/) Momenteel werkt ze aan een digitale aanpak van een dataset van 161 schilderijen van kunstkamers, alle uit de zeventiende-eeuwse Habsburgse Nederlanden. Ze ontwikkelde een database om verbanden te leggen tussen individuele objecten afgebeeld op deze schilderijen. In de presentatie toont ze voorbeelden van deze visuele dwarsverbanden. Koeleman experimenteert ook met AI-chatprogramma’s, bijvoorbeeld voor objectbeschrijvingen. 

susan pui san lok / susan, lok pui san vertelt over het project Deviant Practice dat zij uitvoerde in het Van Abbemuseum. Daarin stonden vragen centraal als: wat gebeurt er als je twee archieven naast elkaar legt, als een archief verplaatst wordt naar een andere plek en context. Dit duidt zij aan als ‘anarchivery’, anarchistisch archiveren. Ze gebruikte daarvoor het archief van de Gate Foundation dat aan het einde van het project overgenomen werd door het Van Abbemuseum, en door twee archiefmedewerkers is gecatalogiseerd. 

Vervolgens houdt pui san lok een vurig pleidooi voor het bestaansrecht en de toegankelijkheid van papieren collecties van bibliotheken en archieven. ‘The digital promise is a mirage.’ Want, zo betoogt zij terwijl iedereen in de zaal mee knikt, digitale versies van bibliotheken maken gebruik van systemen die analoog zijn ontwikkeld. 

Classificatiesystemen zijn nooit helemaal neutraal, en het is belangrijk om te spreken over welke data wordt verzameld, waarom, hoe en door wie. Dat inzicht is digitaal moeilijker te verkrijgen. Daarbij lopen we het risico dat het bewaren, onderzoeken en ontsluiten van ‘multiple histories, empowering multi-vocality’ in de knel komt door een generieke digitale brei die alleen zichzelf bevestigt. ‘Go slowly from analog to digital.’ 

Discussie

Er wordt gevraagd wie er werkt met kunstmatige intelligentie (AI). Jantiene van Elk zegt een proef te doen met Transkribus voor het transcriberen van patronenboeken, maar de resultaten zijn niet geweldig en er komt altijd handwerk bij kijken. 

Ook volgt een korte discussie over de archivering van kunstenaarsprojecten binnen musea/erfgoedinstellingen, met als conclusie dat er geen standaarden voor zijn en dat het erg afhangt van de locatie hoe een project gearchiveerd wordt. Kortom, genoeg om over door te praten. 

Rondleiding

De medewerkers van het RKD geven een rondleiding door de depots en de studiezalen. Ramses van Bragt vertelt aan de centrale tafel in de studiezaal over enkele zeer bijzondere exemplaren.

Op donderdag 12 maart j.l organiseerde het OKBN een themamiddag met de titel: Verhalen over fotocollecties in Nederlandse erfgoedinstellingen. De bijeenkomst vond plaats in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.
Mattie Boom, conservator fotografie van het Rijksmuseum en Anneke van Veen, conservator van het Stadsarchief Amsterdam, hielden presentaties over respectievelijk diverse collecties fotoboeken in de Rijksmuseum Research Library en vrouwelijke fotografen in Nederland in het interbellum.

De collectie fotoboeken in de bibliotheek van het Rijksmuseum bestaat uit zo’n 20.000 banden en ca. 1500 fotoalbums, waarbinnen uiteraard verschillende collecties vertegenwoordigd zijn. Daarnaast zijn er nog ongeveer 160.000 afzonderlijke foto’s. In eerste instantie betrof de collectie van het Rijksmuseum de fotografie in de 19e eeuw, vanaf 2005 is er echter ook een actief verzamelbeleid van 20e eeuws materiaal. Aan de hand van een groot aantal voorbeelden van foto’s alsmede de manier waarop zij werden gepubliceerd wordt een duidelijke indruk van de ‘status’ van de nieuwe kunstvorm fotografie gegeven: aanvankelijk afgedrukt binnen een kader, als gold het prenten of schilderijen, fotografisch geïllustreerde boeken, afzonderlijke foto’s en tenslotte het fotoboek als vrijwel zelfstandig kunstobject. Door de aanwezigheid van zoveel divers materiaal hebben zowel de fotocollectie als de bibliotheek de functie van een ‘laboratorium’, waar niet alleen onderzoek naar de verspreiding, toepassing en doel van de foto kan plaats vinden maar ook onderzoek naar het beeld en de receptie. Bijzondere aandacht kreeg de collectie van Steven Joseph de Britse fotografie historicus die in 2001 zijn collectie aan het Rijksmuseum verkocht. Deze collectie die boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen bevat, geeft een beeld van de ontwikkeling die het fotografisch geïllustreerde boek in de loop van de 19e eeuw doormaakte.

De presentatie van Anneke van Veen was gebaseerd op het onderzoek dat zij uitvoerde voor de tentoonstelling ‘Modern perspectives: foto en film Amsterdam 1920-1940’ (Stadsarchief Amsterdam 2019). Tal van vrouwelijke fotografen, die tijdens het interbellum in Nederland werkzaam waren, passeerden de revue. Bekende namen van het eerste uur zijn o.a. Éva Besnyő, Germaine Krull en Hanna Elkan. Zij waren vrijwel allen migranten en hadden in hun eigen land een degelijke foto-opleiding gevolgd; in Nederland bestond zo’n opleiding nog niet.
De foto’s van Germaine Krull hadden een groot bereik in de Franse geïllustreerde publieksbladen. Van haar portfolio Metall (1928) is een artikel te vinden in het Franse geïllustreerde tijdschrift ‘Vu’. In het Nederlandse tijdschrift ‘Variété’ staan publiciteitsfoto’s van de film ‘Regen’ waaraan Germaine Krull met Joris Ivens werkten. In één van de eerste nummers uit 1935 van het blad ‘Wij’ (uitgave van de Arbeiderspers) staan ook foto’s van Germaine Krull. De markt van geïllustreerde tijdschriften was dus belangrijk voor het verspreiden en het onder de aandacht brengen van foto’s. Daar konden opdrachten uit voort komen. Hanna Elkan (1893-1967), was in Amsterdam de eerste fotografe met een eigen portretstudio, in de Van Baerlestraat. Ze was bekend in de artistieke en intellectuele kringen in Amsterdam en maakte o.a. portretten van componist Igor Stravinsky en kunstschilder Ernst van Leyden. Éva Besnyő werkte samen met Hajo Rose. Voor Metz & Co maakten ze een fotomontage. Annemie Wolff (1906-1994) was met haar echtgenoot, filmmaker en architect Helmuth Wolff in 1933 op de vlucht voor de nazi’s vanuit Berlijn naar Nederland gekomen. In het tijdschrift Kleinbeeld-foto (september 1938) verscheen een artikel over hun werk. Na de inval van de Duitsers in Nederland in 1940, deden zij een zelfmoordpoging die alleen Annemie overleefde. Fotografe Emmy Andriesse (1914-1953) maakte voor de tentoonstelling fotografie in het Stedelijk Museum in Amsterdam in 1937 het affiche. Vanwege haar Joodse afkomst moest ze in de Tweede Wereldoorlog onderduiken. Ze maakte iconische foto’s over kinderen in de hongerwinter. Ter sprake kwam natuurlijk ook: Maria Austria [Oestreicher] (1915-1975) die haar opleiding in Wenen volgde. Zij was samen met haar zus die textielontwerpster was, gevlucht. Zij richtten het bureau ‘Model en Foto Austria’ op. Waarvoor Maria veel portret- en modefoto’s maakte. Haar werk is ondergebracht in het Maria Austria Archief.

Helaas moest de middag nogal abrupt worden beëindigd omdat het museum i.v.m. de corona-uitbraak vervroegd sloot. De helft van de deelnemers aan de Themamiddag heeft de tentoonstelling Sterke Verhalen kunnen bezoeken en de andere helft kreeg een rondleiding door de bibliotheek door fotograaf en bibliothecaris Sjef van Duin. Helaas was er geen gelegenheid meer om de groepen te wisselen.

Presentatie Mattie Boom